«Хыялы артыннан Казанга җәяү килгән шәхес»: танылган рәссам Лотфулла Фәттахов язмышы
Лотфулла Фәттахов – 1918 елның сентябрендә Түбән Новгород губернасы Сергач өязе Анды авылында туа. Фәттаховлар гаиләсе ишле һәм бик ярлы була, ул гаиләдә соңгы бала булып дөньяга килә. Гражданнар сугышы вакытында аның әтисен фронтка алалар, анда ул чабыртмалы тифтан вафат була, һәм әнисе 4 улы белән ялгыз кала. 1926 елда, Идел буендагы ачлык елларында, Лотфулланың әнисе дә вафат була, һәм малай 9 яшендә дөм ятим кала. Аны өлкән абыйсы Абдулла үз карамагына ала, ләкин ул вакытта аның инде үз гаиләсе була, шуңа күрә Лотфулла әлеге гаиләдә үзен артык тамак итеп тоя һәм мөстәкыйльлеккә омтыла.
Кечкенәдән үк ул рәсем ясарга ярата – авылдашлары искә алганча, ул гел рәсем ясый торган була. Моннан тыш, аңарда әдәби сәләт тә ачыла. Туган теле – татар теле (мишәр диалекты) булса да, ул авыл китапханәсендәге барлык китап һәм журналларны укып, рус телен камил үзләштерә. 12-13 яшьләрендә Лотфулла Фәттахов Казанның «Яшь ленинчы» газетасына юлыга, анда балалар хикәяләре һәм рәсемнәр рубрикасы була. Ул газета редакциясенә үзенең эшләрен җибәрә башлый, һәм аларны бастырып чыгаралар. Шулай итеп, аның Казан белән элемтәсе урнаша башлый.
Фото: © «Татар-информ», Михаил Захаров
Казанга – җәяү
13 яшендә ул Казанның Иске Татар бистәсендәге данлыклы 13 нче мәктәп турында белеп ала, әлеге мәктәп XX гасырда татар мәдәниятенең үзәге була. Лотфулла мәктәп директорына үзен укырга кабул итүләрен сорап хат яза. Аңа ризалык бирәләр. Ломоносов үрнәгеннән илһамланып, ул Казанга җәяү барырга уйлый. Лотфулла Фәттахов Казанга якынча 1 ай килә. 1931 елда ул Түбән Новгород өлкәсеннән Казанга килеп җитә һәм мәктәпкә укырга керә. Яшәр урыны булмаганлыктан, мәктәптә торырга мәҗбүр була.
Әлеге мәктәптә ул үзеннән бераз яшьрәк булган Харис Якупов белән таныша. Харис ага Лотфулла Фәттахов турында әнисенә сөйли, ә ул, үзе дә ятим булганлыктан, малайны үзләренә алып кайтырга тәкъдим итә. 5 балалы Якуповлар гаиләсе Лотфулланы да үз балалары кебек кабул итә. Ул гаиләдә алтынчы бала булып, алар белән яши, укый һәм тәрбияләнә.
1935 елда Лотфулла һәм Харис Казан сәнгать училищесына (ул вакытта техникум) укырга керәләр. Ул вакытта Казанда Ленинград пролетар сынлы сәнгать институтын (элеккеге Сәнгать академиясе) тәмамлаган укытучылар белем бирә, алар башкала мәктәбе һәм импрессионизм рухын алып киләләр. Алар арасында сынчылар Садри Ахун, Константин Счастнев һәм рәссам Наил Вәлиуллин була.
Сугыш һәм әсирлек: «Берничә ай ишетә дә, сөйләшә дә алмый...»
1939 елда Икенче бөтендөнья сугышы башлана. 1940 елда, училищены тәмамлагач, Лотфулла һәм Харис армиягә китәләр. Лотфулла 1930 елларда ук оешкан Татар дивизиясенең укчы полкына эләгә. Бу дивизия, 1941 елның 22 июнендә Германия СССРга һөҗүм иткәндә, Беларусьта алгы сызыкта була. Лотфулла өчен сугыш куркыныч башлана: беренче көннәрдән үк ул әсирлеккә төшә, контузия ала, берничә ай ишетә дә, сөйләшә дә алмый, күзе дә начар күрә торган була.
Ул 3 тапкыр әсирлектән качарга омтыла, ләкин барлык омтылышлар да уңышсыз тәмамлана. 1945 елның язында соңгы омтылыш уңышлы була: ул иптәшләре белән поезд вагонының идәнен җимереп качуга ирешә. Чикне узгач, алар Франциягә эләгәләр һәм Советлар хәрәкәтенә кушылалар.
Җиңүдән соң Лотфулла озак вакыт фильтрация лагерьлары һәм тикшерүләр аша уза. 1945 елның җәй ахыры-көз башында аны иреккә чыгаралар, ләкин ул хәрби хезмәттә кала һәм Будапештта, Венада хезмәт итә. Бу вакытта ул Харис Якупов белән хат алышуын яңарта. 1946 елның 2 февралендә язган хатында Лотфулла Харисовка үзенең шатлыгын, аны онытмауларын һәм көтүләрен яза. Ул Якуповлар гаиләсенә йөк булмаммы дип борчыла, ләкин Харис һәм аның туганнары аның кайтуын таләп итәләр. 1946 елда Лотфулла Фәттахов Казанга, кабат Якуповлар йортына кайта. 1948 елда ул Рәссамнар берлегегә гариза бирә.
Иҗат юлы һәм танылу: «Харис Якупов белән гомер буе аерылмас дуслар булып калалар»
Казанга кайткач, Лотфулла Фәттахов «Татхудожник» һәм «Таткнигоиздат»та эшли башлый, «Чаян» журналы белән хезмәттәшлек итә. 1950 елда рәссам Харис Якуповның сеңлесе Суфия Якуповага өйләнә, алар 3 бала тәрбияләп үстерәләр. Харис Якупов белән исә алар гомер буе аерылмас дуслар булып калалар: бергә эшлиләр, күргәзмәләрдә катнашалар.
Фәттаховның беренче мөһим эшләренең берсе – «Ватан турында җыр» (1948). Бу – автобиографик картина, анда чит илдә туган яклары – Ватан турында хыялланучы солдатлар төркеме сурәтләнгән. Картина аңа җәмәгатьчелек арасында танылу китерә. Лотфулла Фәттаховны рәссам буларак таный башлыйлар.
1951 елда Лотфулла Фәттахов һәм Харис Якупов «В.И. Ленин Татарстан АССРны төзү турындагы декретка кул куя» дигән уртак картина иҗат итәләр. Бу эш өчен алар ул вакыттагы иң югары бүләк – Сталин премиясенә лаек булалар. Әлеге картина – ике рәссамның да триумфы була. Шунысын билгеләп үтәргә кирәк: әсирлектә булган Фәттаховка әлеге аяныч фактны, башка бик күп совет солдатларын кебек үк, беркем дә гафу итә алмый. Ләкин Сталин премиясе бирелү турында сүз чыккач, Харис Якупов әлеге премияне үзе генә алудан баш тарта. Ул аны дусты белән бергә генә алачагын әйтә. Әлеге премия Лотфулла Фәттахов өчен үзенә күрә реабилитация һәм танылу була.
Фото: © Республика Татарстан
«Игеннәр өлгерде» һәм «Сабантуй»
Лотфулла Фәттаховның иң танылган эше – «Игеннәр өлгерде» (1957) картинасы. Ул үзенең табигыйлеге, яктылыгы һәм төсләре белән фурор тудыра. Рәссам аның өстендә озак эшли, башаклар тирбәлешен, күк һәм җир бәйләнешен күрсәтергә тырыша. Картина сәнгатьтәге «җепшеклек» («оттепель») символына әверелә, рәссамнар соцреализмның кырыс кысаларыннан читләшә башлыйлар. Бу эш СССР Мәдәният министрлыгы тарафыннан сатып алына һәм Түбән Тагил музеена тапшырыла, ул бүгенге көндә дә әлеге музейда саклана.
Фото: © Республика Татарстан
Тагын бер мөһим картина – «Сабантуй» (1957). Ул Мәскәүдә үткән Татар әдәбияты һәм сәнгате декадасында татар сәнгатенең визит карточкасына әверелә. Рәссам аның өстендә 3 ел эшли, әнисенең туган авылында узган Сабан туйларында күп санлы этюдлар, аерым образлар ясый. Картинада ул үзен дә кычкырып торучы ир-ат образында сурәтли: бу – рәссамнар еш куллана торган алым.
Фото: © Республика Татарстан
Соңгы еллар һәм мирас
1960 елларда Лотфулла Фәттаховның иҗаты чәчәк ата. Ул «Яңа бура», «Райком секретаре иртәсе» кебек эшләрен иҗат итә. 1958 елда «Тынгысыз яшьлек» картинасы дөнья күрә, әлеге картина бүген Владимир-Суздаль музей-тыюлыгында саклана.
Кызганыч, рәссамның сәламәтлеге әсирлек һәм сугыш елларында бик нык какшаган була. Этюдларга барганда, ул салкын тидерә, бу җитди өзлегүләргә китерә. Лотфулла Фәттахов 1981 елда 63 яшендә вафат була. Ул – үзеннән соң татар халкына бай мирас калдырган шәхес. Аның картиналары Россия һәм Татарстан музейларында саклана, аларның күбесе мәктәп дәреслекләрендә урын алган.