Як "трэці Рым" бараніў продкаў ад прыгнёту

Днямі мы ўсёй сям’ёй былі ў бібліятэцы на сустрэчы з адным зь беларускіх праваслаўных герархаў. На маё пытаньне, як уладыка ставіцца да вашых кніг, ён сказаў, што не хацеў бы, каб іх чыталі дзеці. Маўляў, дзеці ня могуць крытычна ставіцца да сьцьверджаньняў Арлова пра адвечную варожасьць Расеі да Беларусі. У сапраўднасьці ж, маўляў, расейцы заўсёды прыходзілі на дапамогу братняму народу, баронячы праваслаўных беларусаў-адзінаверцаў ад нацыянальнага і рэлігійнага прыгнёту. Што б вы, хай сабе і завочна, адказалі царкоўнаму апанэнту?



Яраслаў і Вера



Прапанаваў бы ўладыку замест ідэалягічных догмаў зьвярнуцца да гісторыі. Мікалай Карамзін лічыў, што тая "мусіць быць злапомнаю". Напэўна, знакаміты расейскі гісторык і пісьменьнік меў на ўвазе ня пошук падставаў для прэтэнзій, канфліктаў і войнаў (няхай нават "газавых" ці "малочных"), а хацеў падкрэсьліць важнасьць памяці для вызначэньня, кажучы сучаснай моваю, каардынатаў быцьця народу ў гістарычным часе.



Аднак дачыненьні Масковіі, а затым Расеі зь Вялікім Княствам Літоўскім і, пазьней, Рэччу Паспалітай, дзе жыла нашы продкі, цягам стагодзьдзяў вызначаліся якраз войнамі.



Войны пачаліся, ледзьве ўсходнія суседзі пасьпелі вызваліцца ад татара-мангольскага прыгнёту. Масковія ўспадчыла дзяржаўную будову Арды і, па сутнасьці, зрабілася яе адлюстраваньнем. Пра гэта сьведчылі жорсткае адзінаўладзьдзе, сьляпая падначаленасьць "холопов государевых", чынгісханаўская ідэя ўлады над усім сьветам. У татараў пазычылі і арганізацыю войска, і тактыку выпаленай зямлі, і нялюдзкія расправы з насельніцтвам сумежных дзяржаваў, што было прадэманстравана ўжо пры зьнішчэньні Ноўгарадзкай рэспублікі.



Пасьля захопу туркамі ў 1453 годзе Канстантынопалю Масква заявіла пра свае прэтэнзіі на ролю "трэцяга Рыму". Маскоўскі князь Іван ІІІ абвясьціў сябе абаронцам праваслаўных Усходняй Эўропы і запатрабаваў ад нашага вялікага князя Казіміра Ягайлавіча "Полоцка, Витебска, Смоленска ды иных земель русских". Адзначым, што тыя землі ў складзе Масковіі ніколі не былі. А паколькі і быць там аніякай ахвоты ня мелі, Масковія распачала зь Літвой-Беларусьсю першую вайну, якая доўжылася з 1492 да 1494 году. Потым была другая (1500—1503), трэцяя (1507—1508), чацьвертая (1512—1522), пятая (1534—1537)...



Пра тое, як адбывалася "абарона нашых продкаў-адзінаверцаў ад прыгнёту", апавядаюць кронікі ды іншыя дакумэнты. Маскоўскія ваяводы радасна пісалі Васілю ІІІ у сваіх граматах:



"Землю воевали мало не до Вильны, везде огонь пускали, и шкоды чинили и полону на колько десять тысяч взяли".



А вось паведамленьне летапісца пра подзьвігі князя Андрэя Курбскага пад Віцебскам:



"Острог взяли и пожгли, и посады у города все пожгли и наряд в остроге поимали и людей в остроге многих побили и села, и деревни около Витебска пожгли и повоевали".



Апрача некалькіх касьцёлаў, князь з сваімі галаварэзамі спаліў 24 праваслаўныя храмы і люта расправіўся зь беларускім палонам. Дарэчы, празь некалькі гадоў, зьбегшы ад Івана Жахлівага, ён напіша свайму былому гаспадару, што той "затворил землю русскую, аки в адовой твердыне". У гэтую "твердыню" крамлёўскія валадары хацелі зачыніць і іншыя землі — дакуль дацягнуцца.



Якога вызваленьня можна было чакаць ад такіх суседзяў?



Невыпадкова нашыя летапісцы, якія таксама належалі да царквы грэцкага абраду, называлі Васіля ІІІ і ягоных спадкаемцаў "ворагамі і супастатамі веры хрысьціянскае, праваслаўнае".



Я нагадаў бы ўладыку, што за "братнюю дапамогу" продкі шчодра аддзячылі ў 1514 годзе пад Воршай, разграміўшы амаль утрая большую за нашыя збройныя сілы 80-тысячную маскоўскую арду. Перамогу над захопнікамі сьвяткавала войска, дзе пераважную бальшыню складалі менавіта праваслаўныя беларусы-ліцьвіны. Гэта было сьведчаньнем іх дзяржаўнага патрыятызму. Ён яскрава выявіўся і тады, калі з захопленага Смаленску ў Вялікае Княства ўцякло 50 баярскіх і шмат мяшчанскіх праваслаўных родаў.



Хрэстаматыйныя прыклады "вызваленьня" беларусаў дала чарговая вайна 1588—1582 гадоў, вядомая як Інфлянцкая, а ў расейскай гістарыяграфіі — Лівонская. Авалодаўшы ў 1563 годзе Полацкам, "государь-батюшка" Іван IV спачатку загадаў выразаць або ўтапіць усіх нешматлікіх жыхароў-каталікоў і юдэяў, а затым узяўся за праваслаўных. Іх абвясьцілі палоннымі і большую частку пагналі зімовымі дарогамі на ўсход. Удзельнік вайны на нашым баку італіец Аляксандар Гваньіні, які быў віцебскім камэндантам, у "Кроніцы эўрапейскай Сарматыі" паведамляе, што маскоўцы вывелі з Полацку 50-тысячны палон. Гісторык і сьведка падзеяў Мацей Стрыйкоўскі, які служыў у войску Княства выведнікам, у сваёй "Кроніцы польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсяе Русі" дадае, што праваслаўных палачанаў, у тым ліку кабет і дзяцей, вялі не па-хрысьціянску, а гналі зімовымі дарогамі, "як юдэяў да Бабілёну" — злыганых вяроўкамі, абы-як апранутых і амаль не кармілі. Людзі тысячамі гінулі ў сумётах, і на радзіму амаль ніхто ўжо не вярнуўся.



А потым была самая жудасная ў нашай гісторыі вайна. Не зь нямецка-фашысцкімі акупантамі, як, магчыма, нехта падумаў, а з расейскімі захопнікамі. У сярэдзіне XVII стагодзьдзя тыя спалілі й ператварылі ў руіны дзясяткі гарадоў і мястэчак, амаль цалкам выразалі Амсьціслаў. Заняўшы Вільню, без разбору гвалцілі і каталіцкіх, і праваслаўных манашак. Палонных царскія стральцы прадавалі маскоўскім памешчыкам па 3—5 рублёў за чалавека, а таксама адпраўлялі ў Астрахань, дзе беларусаў скуплялі гандляры рабамі з Асманскай імпэрыі. "Навошта столькі крыўды, крадзяжоў, пакутаў і забойстваў у гарадах і вёсках, за што ў кожным месцы чуецца плач і ліюцца сьлёзы?" — у роспачы пісаў да царскіх ваяводаў праваслаўны, заўважым, япіскап полацкі і віцебскі Каліст.



Адказам нашых прадзедаў быў масавы партызанскі рух. Найбольш дзейсны адпор ад самага пачатку вайны акупанты атрымлівалі на Смаленшчыне, а таксама ў Прыдзьвіньні і на Магілеўшчыне, дзе партызаны няраз уступалі ў адкрытыя баі з расейскімі войскамі. 1 лютага 1661 году жыхары Магілева, ня вытрымаўшы гвалту й бясконцага рабаваньня, сказалі свой дзякуй, выразаўшы ўвесь 7-тысячны царскі гарнізон.



У вайне 1654—1667 гадоў Беларусь страціла 52 % насельніцтва, пра што цяпер можна прачытаць ужо ня толькі ў сэнсацыйнай для свайго часу кнізе Генадзя Сагановіча "Невядомая вайна" або ў кнігах Арлова ці Анатоля Тараса, але і ў падручніках гісторыі. Якраз у той дэмаграфічнай, эканамічнай, культурнай катастрофе палягаюць шмат якія нашы сучасныя праблемы і няшчасьці.



Я запытаўся б уладыку, зь якой прычыны яму недаспадобы, што беларускія дзеці будуць ведаць гэтыя факты. Можа, таму, што расейскае праваслаўе заўсёды было прыдаткам дзяржаўнай машыны і сэрвільна падтрымлівала яе захопніцкую палітыку? Падчас згаданага вышэй "крывавага патопу" патрыярх Нікан, да прыкладу, склаў з царом Аляксеем Міхайлавічам велічны (і пасьпяхова перавыкананы) плян перасяленьня ў Масковію 300 тысяч беларусаў.



У выніку трох падзелаў Рэчы Паспалітай мара сьвецкіх і царкоўных расейскіх валадароў зьдзейсьнілася: Беларусь апынулася ў кіпцюрах дзьвюхгаловага арла і была ператвораная ў калёнію. Але тут пачынаецца ўжо іншая гісторыя.